In de geschiedenis zijn er altijd figuren die je op een of andere manier
bijzonder aantrekken, mythische giganten die je misschien als een rolmodel gaat
zien of persoonlijkheden die je inspireren. Achnaton is meer dan de wat
warrige Zonnekoning die korte tijd de koers van het Oude Egypte wat wilde
verleggen, hij was een echte mysticus, een innerlijk gedrevene met een boodschap
die ook nu nog waarde heeft. Hij was, voor zover we weten, de eerste in de
geschiedenis die broederschap, vrede en liefde tussen alle mensen predikte en
daarmee misschien ook Mozes en via hem het Joodse en later het Christelijke
geloof heeft beïnvloed.
Achnaton was een farao in het machtige Egypte. Hij leefde volgens
de normen van zijn tijd, maar toch weten we dat hij een roeping had, hij was een
revolutionair van binnenuit. Dat inspireerde ook de kunstenaars uit zijn tijd,
die nieuwe vormen en uitingen vonden.
De data van Achnaton's leven zijn niet precies bekend, geschat wordt dat hij
leefde tussen 1376 en 1347 v. Chr. Toen hij koning werd was zijn naam,
net als die van zijn vader, Amenhotep, maar hij nam de naam Achnaton aan. Hij
begon, met zijn vrouw
Nefertiti, het geloofssysteem dat de basis vormde van de
Egyptische samenleving te transformeren en verlegde het zwaartepunt van de oude Amon-RA naar de Zonnegod Aton. Een verschuiving van de strakke scheiding tussen
hemel en aarde, die kenmerkend is voor veel oudere en hiërarchische (mannelijke)
godsdiensten, naar een godsbegrip dat veel meer een verbinding tussen hemel en
aarde vormde en de Zon daarbij als symbool gebruikte. In moderne termen
misschien wat feministisch, minder georganiseerd en met de nadruk op de
liefde.
Zijn hervormingen zijn niet echt aangeslagen, maar dat bestempelt hem nog niet tot een soort fanatieke aanhanger van een sektarische religie, hij
had een rustige manier van regeren en hij kon vertrouwen op de steun van de
geestelijkheid, het leger, de politie en andere ministeries. Hij tornde niet aan
de status van het faraoïstische koninkrijk en ook veranderde hij niets aan de
Egyptische samenleving of aan de rol die de tempel daarin speelde.
Eigenlijk was zijn hele leven een zoektocht naar eenheid. De eenheid van
Goedheid en Waarheid, van Leven en Dood binnen de creatieve krachten van de
Zonneschijf (we moeten in gedachten houden dat er vanouds al een concept van een
enige en unieke Zonnen God in Egypte bestond). Achnaton was absoluut niet
geïnteresseerd in iemands uiterlijk of status, hij keek slechts naar de ander
als mens.Amarna
Toch werden de veranderingen die hij teweeg bracht niet blijvend geaccepteerd en
toen hij na 20 jaar verdween, plunderden en verbrandden de mensen zijn hoofdstad
Achetaton
(Amarna) en werden zijn denkbeelden afgezworen, vernietigd en afgedaan als
afvallig. Gedurende een korte periode ten tijde van het
Nieuwe Rijk woonden hier naar schatting 50.000 mensen in de
nabijheid van Achnaton en zijn gevolg. De keuze voor de nieuwe
locatie van Egypte's hoofdstad hing samen met het feit dat zich hier
een breuk bevindt in de bergrug die de vlakte langs de Nijl in het
oosten van de achterliggende woestijn scheidt. Deze breuk doet bij
zonsopkomst denken aan de samengestelde hiëroglief voor "horizon" (achet)
en "zon" (aton). Hierdoor leek deze plek door de natuur zelf
aangewezen voor de vestiging van een stad waarvan de bewoners de
cultus van de zonnegod Aton aanhingen. De stad was gesticht in het
vijfde jaar van de regering van farao Achnaton (ca. 1350 v.Chr.) en
werd verlaten in het tweede jaar van de regering van
Toetanchamon.
Toch was de stad niet geheel verlaten, want er zijn nog graven
ontdekt uit de 22e dynastie. In de moderne tijd moest de stad
herontdekt werden en in 1824 voerde Wilkinson de eerste opgravingen
uit. Daarna zijn er nog opgravingen verricht door onder andere
Lepsius, Petrie en Ludwig Borchardt.
Ondanks dit gegeven zijn velen door hem gefascineerd. Om meer te begrijpen van
deze uitzonderlijke farao uit de 18e dynastie zouden we op stenen of papyrus
geschreven documenten moeten hebben, maar hiervan is helaas zo goed als niets
meer over. De mummie van Achnaton en zijn vrouw zijn nooit ontdekt en het enig
tastbare dat aan hem herinnert zijn enkele 'talatat', stenen die zijn eerste
tempels in
Thebe versierden. Achnaton wordt door verschillende experts in ieder geval als een spiritueel
geïnspireerd mens gezien.
Aton
Het woord Aton is verstoken van elke religieuze betekenis en duidt niet op de
fysieke Zonnenschijf, maar op de energie die erachter verborgen ligt. Het is
synoniem met de eerste god Re-Harakhty-Cheper-Aton van Heliopolis.
Aton is de voorstelling van het Leven in zijn functie als Licht. Hoewel het
overal is heeft het geen vorm. Zijn beeld is rond, in zijn hand houdt hij het
Ankh-teken dat Leven betekent en hij zegent alle wezens; als je ervoor staat
maakt het niet uit of je een slaaf bent of iemand van adel. Achnaton zei het als
volgt: "Er zijn zoveel
goden als menselijke harten in de wereld." Daarom is Aton
uniek voor elk persoon.
De cultus van Aton was een vrolijke religie en de tempel van Amarna werd dan ook
het 'Huis van Plezier' genoemd.
Ontmoette Mozes Achnaton?
Wie kent niet de grote lijnen van Mozes' verhaal. Een wonderbaarlijk leider
die op tachtigjarige leeftijd de strijd aanging met een farao omdat die zijn
Joodse broeders als slaven gevangen hield. Dit conflict, waarbij beide kanten
'magische trucs' uithaalden, eindigde in de uittocht.
De tijd waarin dit gebeurde ligt niet precies vast, maar men denkt dat deze
gebeurtenissen zich rond 1220 v. Chr. afspeelden. Dat wil zeggen: tijdens de
regering van
Merenptah, zoon en opvolger van Ramses II. Een andere mogelijkheid
is het jaar 1290, omdat in het Oude Testament vermeld wordt dat de Joden, voor
het vertrek uit Egypte, een soort arbeidsovereenkomst hadden gesloten met de twee
steden Pythom en Ramses. Deze twee steden werden gebouwd onder
Ramses II, dat
wil dus zeggen tussen 1290 en 1224 v. Chr. In dat geval hebben de Joden
deelgenomen aan Aton's hervormingen. In ieder geval heeft Mozes dit voor elkaar
gekregen in het Egypte van de Ramsessen, die de 'Aton-gedachte' afbraken.
Er is een hele traditie die Mozes met Achnaton vergelijkt, waarin de eerste de
spirituele erfenis meedraagt van de tweede. De Bijbel leert ons dat Mozes alle
wijsheid van de Egyptenaren had. Deze wijsheid bevat niet minder dan de
mysteriën van de hemel, de aarde, de regels van de schepping en de geheime
wetenschappen die in verborgen tempels werden onderwezen. Er zijn theorieën die
menen dat Mozes een heel belangrijk man was, een soort rechterhand van de farao.
In de esoterische Joodse traditie werd hij gezien als een God en als een Koning,
maar het is in deze heel moeilijk om mythe en geschiedenis uit elkaar te houden.
Overeenkomsten en verschillen in openbaring
Zowel Mozes als Achnaton ontvingen een directe openbaring van hun God,
van waaruit ze hun godsdienst opbouwden. In die godsdienst gaven ze door wat ze
zelf geleerd hadden. Hun God accepteerde geen andere Goden en in beide gevallen
gaat het om abstracte en onpersoonlijke godheden wier identiteit slechts in
symbolen wordt uitgedrukt. Het is ook opvallend dat Aton en de Joodse Jahweh/God
hun liefde en goedheid aan alle mensen geven, zonder racistische motieven. Op
dit punt bestaan er grote overeenkomsten met de 104e psalm uit het Oude
Testament. Het lijkt me dan ook dat de dichtkunst van Aton's religie van invloed
is geweest op psalm 104 en dat er een relatie bestaat tussen Aton's geloof en
Mozes' geloof.
Er waren ook verschillen: Aton is een universele god, terwijl Mozes' god alleen
een god van mensen was. De god van Mozes is een krijgslustige god die met
bliksem gooit, terwijl die van Achnaton een god van liefde en harmonie was.
Alhoewel die god soms, net als hijzelf, zijn liefde en goedheid te overvloedig
en met te veel geweld gaf.
Over realistische kunst
Het mannelijke en het vrouwelijke komen op een bijzondere manier samen, niet
alleen in de relaties tussen bijvoorbeeld vader en dochter, maar ook in de kunst
uit die tijd. Achnaton wordt wel afgeschilderd als een man en een vrouw, omdat Aton de levenskracht is die het zaad van de man maakt en tevens het kind in de
baarmoeder voortbrengt. Is een seksloze koning niet het perfecte symbool van deze
goddelijke eenheid?
Voor de eerste keer in de geschiedenis van de
Egyptische kunst werd een mens
voorgesteld met alle karakteristieken die bij zijn leeftijd hoorden en drukte
men verschillende emoties uit zoals lijden, verdriet en blijheid. We zien voor
het eerst het gebruik van perspectief in muurschilderingen. Zachte en vloeiende
lijnen zijn karakteristiek voor deze schilderingen, met een sterke neiging tot
overdrijving en mismaking. Deze nieuwe kunstvorm bekeek de mens in zijn
lelijke facetten om op die manier loyaal te zijn aan de realiteit.
Het devies van deze kunstuitdrukking is 'Maat', wat 'Waarheid' betekent. Vorm en
stijl worden vergeten, de nieuwe regel luidt: realisme. Vergeet niet dat de
meest opvallende karakteristieken, zoals een smal gezicht, hangende schouders,
te grote heupen en een buikje, ook aanwezig waren bij zijn vrouw Nefertiti,
leden van zijn familie, en hoge en lage ambtenaren.
Relaties
De relaties die Achnaton had waren, behalve zijn scandaleuze verhouding met zijn
moeder Tiyi, in feite, voor die tijd, klassiek: met zijn dochter Maketaton,
die op ongeveer 12-jarige leeftijd tijdens een bevalling overleed, en met zijn
dochter Meritaton, die Nefertiti's taak, het voortbrengen van een mannelijke
troonopvolger, moest overnemen. Meritaton kreeg echter geen kinderen en de farao
huwelijkte haar uit aan Semenkhare (de zoon van Amenophis III en zijn dochter
Sat-Amon).
Later vermoordde Achnaton in een impuls Semenkhare, die een tijdje als co-regent
functioneerde, en na zijn dood (4 jaar later) werd Achnaton's jongste dochter
Ankhesenpaton koningin. Na haar vaders dood trouwde ze met Tutankhaton, die
later koning van Egypte werd, zijn naam in
Toetanchamon
veranderde en opnieuw de
cult van Amon vestigde, wat voor de geestelijkheid hard aankwam.
Meditatie
Er zit in de Aton-cult een dimensie van meditatie. Als we de Zon beschouwen,
moeten we ons ervan bewust zijn dat het overbrengen van het goddelijke een
heilige daad is.
Achnaton was in politiek opzicht misschien niet zo'n grote farao, maar hij was
belangrijk als idealist die dacht dat alles mogelijk was zolang het met liefde
gedaan werd. Hij weigerde met mensen te vechten, ze te vermoorden en zo het
leven, de kostbare gift die God ons gaf, te vernietigen. Hij verbood andere
culturen niet, hij probeerde alleen aan alle mensen die in Egypte leefden een
nieuwe, positieve, verlichte en voor alle mensen toegankelijke religie te geven.
Hij legde de mensen uit dat iedereen voordeel kon halen uit deze Koninklijke
meditatie en dat ieder van hen, door het zonlicht, een klein deeltje kon worden
van de goddelijke wijsheid.
|
